جامعه شناسی ایران: تلاش های چهل ساله ملت و دولت(1397-1357)

حمیدرضا جلایی پور

کتاب در تلاش است تا با بهره­­ گیری از ذخیره نظری جامعه­ شناسی سیاسی، بخشی از تلاش­ های جمعی مردم ایران در بازه زمانی 1397-1357 شمسی را برای بهبود حکمرانی و وضعیت زندگی اجتماعی مردم توضیح دهد. نویسنده از کلیشه­ های رایج و نسنجیده فاصله می­ گیرد و معتقد است، نباید این دوره را کاملاً مثبت ارزیابی کرد و گفت که هم اکنون ایران در مرکز جهان است و به اندازه 400 سال نسبت به گذشته پیشرفت داشته ­است و نباید به صورتی منفی نظر داد و خاطرنشان ساخت که مردم با انقلابشان چه خطای بزرگی انجام دادند و هم اکنون جامعه ایران در حال فروپاشی است؛ چراکه در این چهل سال در مجموع، ملت و دولت ایران برای بهبود زندگی ایرانیان توطئه نکردند و بلکه تلاش کردند و این تلاش جمعی را باید شناخت و از اظهارنظرهای کلی و نسنجیده اجتناب کرد. از این رو، نگارنده به جای این برداشت ­های کلیشه ای، در صدد است تا مسئله به مسئله و لایه به لایه این تلاش جمعی ملت و دولت را به صورت روش­مند بررسی کند.

کتاب در تلاش است که هم از دریچه جنبش­ های اجتماعی و هم از منظر نظم سیاسی، جامعه ایران را توصیف کرده و تغییراتش را تحلیل و تبیین کند و به این پرسش پاسخ می ­دهد که آیا تعبیر چارلز تیلر صحیح است که می­ گوید: از وقوع 500 انقلاب در دوران مدرن، تنها 10 انقلاب در زمره انقلاب­ های پیروز قرار دارد و انقلاب 1357 ایران نیز جزو آن 10 انقلاب می­ باشد. همچنین نویسنده مدعی است که عملاً با رخدادهای پس از انقلاب، این تلاش انقلابی ملت ایران به این جهت حرکت کرده که برای اداره بهتر جامعه و فاصله گفتن از جامعه نامتوازن توسعه یافته زمان پهلوی، مهم­ ترین کار این بوده ­است که نهاد دین بر نهاد دولت سیادت یابد و این امر تحقق یافت. اما پس از جنگ تحمیلی، از دل همین تلاش انقلابی مردم ایران، حرکت اصلاح­ جویانه ناتمامی‌شکل گرفت که معتقد است، برای اداره بهتر جامعه باید نهاد دولت و دین از هم تفکیک شوند و به جای سیادت یکی بر دیگری، هر دو با یکدیگر تعامل سازنده داشته باشند.

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و 3 بخش اصلی است که بخش ­ها دربردارنده 22 فصل می­ باشند.  انتهای کتاب، پیوست ­ها آمده است که موضوعاتی از قبیل، رخدادهای انتخابات 1388 شمسی، تبیین حرکت انتخاباتی 1392 شمسی، تجربه انتخاباتی سال 1380 شمسی و مسایلی همچون: فدرالیسم قومی، ملی ­گرایی مدنی و غیره را در بر می ­گیرد.

همچنین، نگارنده در مقدمه کتاب به این پرسش می­ پردازد که از جامعه­ شناسی سیاسی چگونه سود ببریم؟

در بخش اول کتاب، جامعه ­شناسی سیاسی ایران از منظر جنبش­ ها و تلاش­ های جمعی ایرانیان مورد بررسی قرار می­ گیرد و به پویایی ­های درون جامعه مدنی و وجه جنبشی جامعه ایرانیان از چگونگی پیروزی انقلاب اسلامی، جنبش اصلاحات، لایه ­های اقشاری و جنبشی مثل جنبش قومی، زنان و دانشجویان تا اعتراضات دی­ماه 1396 شمسی توجه شده است و به عبارتی در این بخش موضوع از پایین به بالا به جامعه نگاه شده ­است. همچنین سوالاتی که در این بخش مطرح می­ باشد، عبارت­ اند از:

در جامعه ایران در سال 1357 شمسی، چگونه قدرت اجتماعی قوی­ تر از قدرت سیاسی پهلوی شکل گرفت و انقلاب اسلامی ایران به رغم ناباوری، به پیروزی رسید؟

چرا در جامعه سیاسی تغییرات مبتنی بر گونه اصلاحی بر گونه انقلابی ترجیح دارد؟

چرا در 25 سال گذشته، جامعه سیاسی ایران جامعه جنبشی شده ­است؟

در بخش دوم، به جامعه سیاسی از بالا و از منظر دولت- ملت و چالش­ های آن در جامعه سیاسی ایران توجه شده­ است. سوالاتی که در این بخش مطرح می ­باشد، عبارت ­اند از:

خصیصه ­های دولت- ملت چیست و چرا پس از انقلاب، فرایند تکوین دولت- ملت در ایران ادامه داشته است؟

چرا ملی­ گرایی مدنی که در ایران ریشه در انقلاب مشروطه دارد با دمکراسی سازگار و با ملی­ گرایی ­های تباری ناسازگار است؟

چرا ملی ­گرایی باستان­­ گرای پهلوی از یک طرف برای بخشی از جامعه جذابیت داشت و از طرف دیگر واکنش بزرگی را در برابر نیروهای اسلامی‌برانگیخت؟

در بخش سوم، وضع کنونی جامعه سیاسی که محصول برآیند و اثر متقابل کنش­ های خواسته و ناخواسته نیروهای جامعه مدنی و دولت است، بررسی شده ­است. سوالاتی که در این بخش مطرح می­باشد، عبارت اند از:

جامعه کنونی ایران چگونه است؟

وضع مشارکت سیاسی سازمان یافته در چه وضعی است؟

چرا بعد از چهل سال، نسل مدافعان انقلاب با بحران دستاورد مواجه هستند؟

وضعیت نابرابری قومی چگونه است؟

از 20 سال جریان اصلاح­طلبی سیاسی چه توصیف و ارزیابی می ­توان کرد؟